إعجاز القرآن و أسرار التنزیل (سیوطی)«اعجاز القرآن و اسرار التنزیل» مشهور به «فتح الجلیل للعبد الذلیل» تالیف جلال الدین سیوطی سال ۱۰۲۳ ه- ق با تحقیق و شرح عبدالقادر احمد عبدالقادر پیرامون قضایای بلاغتی قرآن است. ۱ - ساختارکتابکتاب با مقدمه چاپ اول و دوم آغاز شده که اعجاز قرآن، سیر اجمالی تصانیف پیرامون قرآن، سابقه چاپ، نسبت این رساله در آن آمده سپس تفصیلی سیوطی و کتابش و مقارنه‌ای در نسخ، سپس متن «اعجاز القرآن» آمده که سیوطی آیه ۲۵۷ سوره بقره (قسمتی از آیت الکرسی) را از جهت علوم بلاغتی بررسی می‌کند. ۲ - ویژگیهای کتاببه عقیده محقق «اعجاز القرآن» گامی مهم در بررسی و تطبیق قضایای بلاغی قرآن بوسیله تفکر در آیات بوده و شامل اصطلاحات بلاغی علم معانی، بدیع و بیان است و مؤلفش به اختصار اشارات قرآنی علم اصول فقه، فقه، نحو و سلوک را نیز ذکر می‌کنند. علی رغم زحمت زیادی که سیوطی در جمع آوری این مطالب کشیده، خلط بین علوم بلاغی صورت گرفته، شایسته بود انواع اصطلاحات بدیع و سپس معانی و بیان را بررسی کنند. سیر مطالبشان موهم این است که او علم معانی را از علوم بلاغی نمی‌داند. بعلاوه تعداد مصطلحات مورد بررسی که بالغ بر ۱۲۰ مورد است با کلام او در ابتدای رساله اش نمی‌سازد. سیوطی انگیزه اش را استفاه محققین در اسرار نزول دانسته‌اند و کمتر به توضیح اصطلاحات پرداخته‌اند. ۳ - گزارش محتوابه نظر ایشان در فقره «آمنوا» و «کفروا» «نور» و «ظلمات» جمع بین ضدین صورت گرفته و بین «الله و طاغوت» ولی و اولیاء، آمنوا و کفروا، من و الی» مقابله است و معتقدند هشت مجاز در «یخرجهم، یخرجونهم، اصحاب النار، ظلمات و نور» وجود دارد و در مفرد آمدن نور و جمع بودن ظلمات، افراد ولی المؤمنین و اولیاء، تفنن و در سه مورد تقدیم و تاخیر است و جمله یخرجهم ویخرجونهم تفسیر ولایت هستند که البته اساتید معانی آنرا استیناف بیانی می‌گویند. مؤلف پس از ذکر موارد دیگری، قلب در لفظ طاغوت را به نقل از زمخشری بیان کرده اما خود در «البیان فی غریب اعراف القرآن» اعتراضی بر این مطلب دارد. ۴ - حصر آیة الکرسیدر «الله ولی الذین...» معتقد به حصر است یعنی هیچ ولی‌ای برای مؤمنین غیر خداوند وجود ندارد و در «اولئک» خطاب را عام و احتمال هم می‌دهد که التفات باشد و مراد، نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده از باب اضمار آنچه در ذهن است مثل (رفع بعضهم درجات)، در توصیف احتباک می‌گوید: ذکر دو جمله است که از هر دو قسمتی که در جای دیگر آمده، حذف شده‌اند مثلا تقدیر «الله ولی الذین آمنوا»، الله ولی الذین آمنوا و هم اصحاب الجنه است. در ادامه بر فرائد، اتساع، استعمال لفظ در حقیقت، ابداع، ارسال المثل، انواع جناس‌ها، استعاره اشاره و تمام استخراجات را زائیده فکر خود با استناد به قواعد علم بلاغت می‌دانند غیر از دو مورد که در «تردید» از ابوحیان کتاب بحرالمحیط و در «الطاغوت» از کشاف زمخشری نقل کرده است. نگارنده با توجه به آیه، قائل به استعمال در حقیقت و مجاز، جواز وقوع معرب در قرآن، جزء صیغه عموم بودن موصول و مضاف و دخول غایب در مغیی شده‌اند. در استخراجات فقهی قائلند؛ مسلمان از کافر و بالعکس ارث نمی‌برد و ولی یکدیگر هم چه در نکاح و چه در عقد نمی‌توانند باشند، ولایت دشمنان، حرام و هجر، ذم و غیب آنها به آنچه در شرع ذم شده‌اند جایز است. در علم نحو با توجه به آیه، مضاف به ضمیر را اعرف از معرف به لام، آمدن من در ابتدای غایت در غیر مکان و مراعات معنا در ضمیر، استعمال جمع قلت به جای کثرت و جواز تقدیم معمول اسم فاعل بر خودش را معتقد شده‌اند. در علم سلوک هم معتقدند: آیه انقطاع به سوی خداوند و تمسک به او در هر امری، دوستی اولیاء و تبرا از دشمنان خدا، متخلق شدن به خلق نیک و... را می‌رساند. ۵ - وضعیت کتاباز کتاب شش نسخه به جای مانده است و تاکنون در مصر، لاهور و سوریه به چاپ رسیده، در آخر کتاب فهرست مصادر مطابق الفبا مشتمل بر ۷۰ مصدر، فهرست تالیفات محقق و فهرست محتویات ذکر شده است. در پاورقی به اختلاف نسخه‌ها، آدرس آیات، احادیث، اشعار و تعریف مصطلحات بلاغتی و اعلام وارده در نصوص اشاره شده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |